โรคท้องเสียในสุกรที่เกิดจาก Coccidia ( Isospora suis, Eimeria spp.)
โดย สัตวแพทย์หญิงทัศนีย์ ชมภูจันทร์ กลุ่มปาราสิตวิทยา สถาบันสุขภาพสัตว์แห่งชาติ
ในสุกรปัญหา coccidiosis เกิดจาก Isospora suis, Eimeria debliecki, E. scabra, E. perminuta และ E. porci ในอุตสาหกรรมการผลิตสุกรภาวะท้องเสียในลูกสุกรมักเป็นปัญหาที่เกิดขึ้นบ่อยครั้ง อัตราการป่วยสูง 50-75 % อัตราการตายต่ำถ้าไม่มีการติดเชื้อแทรกซ้อน และจะพบการระบาดซ้ำในช่วงอายุ 5-15 วัน เชื้อบิดจะไม่ตอยสนองต่อการรักษาด้วยยาปฏิชีวะ และพบมากที่สุดในช่วงลูกสุกรมีอายุ 7-10 วัน ช่วงที่มีอากาศร้อน อัตราการายไม่แน่นอนอาจถึง 20 % และมักพบ rotavirus เกิดร่วมกับ I. suis เมื่ออายุ 3 สัปดาห์ จึงทำให้เกิดการถ่ายเหลวแบบไขปนออกมาด้วยและการถ่ายเหลวมักมีลักษณะไม่เฉพาะเช่น milk scour, white scour , หรือ 3- week diarrhea โรคบิดที่เกิดจาก E. scabra มักเกิดในสุกรน้ำหนัก มากกว่า 40 กิโลกรัม ทำให้สุกรน้ำหนักลดลงอย่างรวดเร็ว การเกิดดรคลำไส้อักเสบอย่างรุนแรงสุกรอายุ 7-16 สัปดาห์ ส่วนมากเป็นการติดเชื้อร่วมของ Eimeria spp. และ Eimeria porciวงชีวิต
วงชีวิตของบิดในสุกรเริ่มระยะ sporozoite ออกจาก oocyst แล้วไชผ่านเข้าไปใน epithelial cell ของ villi ช่วงครึ่งหลังของลำไส้เล็ก แล้วเจริญตัวแบบไม่มีเพศได้ schizont และเมื่อระยะ schizont เติบโตเต็มที่จะปล่อย merozoites ออกโดยการแตกของ epithelial cell และ merozoites ไซผ่านเข้า epithelial cell ใหม่เจริญเติบโตแบบไม่มีเพศที่ลำไส้ใหญ่ เซลล์ทำลำไส้อีกและเจริญแบบมีเพศได้เป็น macrogametocyte กับ microgametocyte และ fertilization ของ gametocyte ทั้งสองทำให้เกิด วิการในลำไส้ใหญ่คือมีเลือดออก (hemorrhage) และพบเซลล์ของลำไส้ใหญ่บริเวณ caecum กับ colon ถูกทำลาย พบ l. suis ทั้งระยะมีเพศกับไม่มีเพศ ซึ่งทุกระยะจะในส่วนปลายลำไส้เล็กและส่วนต้นของ caecum กับ colon มี prepatent period 5 วันและ patent period 5-14 วันตามลำดับ โดยในระยะแสดงอาการนี้สุกรจะท้องเสีย ชั้น epithelium ของลำไส้ฝ่อและเกิดหย่อมเนื้อตาย (ในวันที่ 4-6 และ 8-10 วัน หลังจากการติดเชื้อ) ถ้าตรวจอุจาระหา oocyst อาจไม่พบในช่วงนี้
การแพร่ระบาด
การปนเปื้อนเชื้อบิดในอาหาร น้ำ ต้องอาศัยภาวะที่เหมาะสมคือ ความชื้น อุณหภูมิ และ ออกซิเจน oocyst ของ I. suis จะไม่พบในอุจจาระของแม่สุกรในฟาร์มที่มีปัญหา coccidiosis เกิดขึ้นและจากการสำรวจไม่พบ oocyst ของ I.suis ในฟาร์มที่เคยมีประวัติ neonatal coccidiosis จาก I. suis แต่พบว่า 82 % ของแม่สุกรจะมีเชื้อ Eimeria spp .
มีการศึกษาในฟาร์มสุกร 2 ฝูงที่มีปัญหา neonatal coccidiosis ซึ่งมีสาเหตุจาก L. suis พบว่าแม่สุกรทั้ง 2 ฝูงจะเริ่มขับ oocyst ออกมาในอุจาจระในระดับที่สามารถตรวจพบได้ 3-5 วันหลังคลอดจึงเป็นไปได้ว่าแม่สุกรในฟาร์มที่มีปัญหาอาจปล่อย oocyst ในจำนวนต่ำ ๆ ซึ่งไม่สามารถตรวจได้ด้วย fecal flotation technique และ oocyst ของ I. suis จะเจริญเป็นระยะเวลาติดต่อจึงมักเกิดการดูแลความสะอาดพื้นของไม่ดี อาหารและน้ำกินมีระยะติดต่อของเชื้อบิดปะปนอยู่
กลไลทางภูมิคุ้มกัน
พบทั้ง CMI และ HI แต่ CMI มีความสำคัญกว่า HI ในการป้องกันการติดเชื้อซ้ำ จากการทดลองใช้เชื้อ E. bovis ในลูกวัวพบว่า lgG จะขึ้นสูงเพื่อต่อต้าน merozoite และ sporozoite ในช่วง ระหว่าง 10-20 วัน หลังหารให้เชื้อ (inoculate) แต่เม็ดเลือดขาวชนิด lymphocyte ในกระแสเลือดจะขึ้นสูงสุดใน 20 วัน และจะคงอยู่นาม 40 วัน
พยาธิวิทยา
สุกรป่วย จะมีการถ่ายเหลวอย่างรุนแรงมีกลิ่นเฉพาะและมีมูกเลือดปนออกมา อุจจาระมีสีน้ำมันดิน/แดง เกาะอยู่รอบ ๆ ทวารหนักและหาง ถ้ามีการถ่ายเหลวหลาย ๆ วันอาจมีลำไส้โผล่ออกมาจากทวารหนัก (rectal prolapse) โลหิตจาง (hemorrhagic anemia) เกิดตามมาซึ่งอยู่กับระดับการเสียเลือดและภาวะการเสียน้ำแต่ถ้าสุกรยังคงกินน้ำไพ้ก็ยังไม่เป็นอัตรายมากพบเพียงน้ำหนักลดลง
อาการทางประสาทจะพบกล้ามเนื้อสั่น (muscular tremor ) ไวต่อสิ่งที่มากระตุ้น (hyperesthesia) ชักอย่างเรื้อรัง (chronic–tonic convulsion) อัตราการตายอาจสูงถึง 20 % และโรคจะยังคงอยู่ในฝูงสุกรได้อีกหลายสัปดาห์หรืออีกหลายเดือน ถ้ายังมีโปรแกรมของวงรอบเวลาการคลอดปกติอยู่
สุกรที่ตาย วิการที่ได้จากการผ่าซากพลเลือดคั่ง (congestion) ลำไส้อักเสบมีจดเลือดออก (hemorrhagic enteritis) การหนาตัวของชั้นเยื่อเมือกของ caecum,colon, rectum, ileum ซึ่งถือว่าเป็น characteristic change ถ้าขูดเมือกของลำไส้ป้ายบางบนแผ่นสไลด์จะพบระยะต่าง ๆ ของเชื้อ และในลูกสุกรสิ่งถือว่าเป็นลักษณะของวิการที่เด่นชัดคือ villi ของลำไส้หดสั้น ลำไส้อักเสบเยื่อลำไส้ตายมีการลอกหลุดอยู่ภายในอาการ
ปกติจะพบ oocyst ในอุจจาระ 2-3 วัน วันหลังเกิดภาวะท้องเสีย (dysentery) โดยช่วงเวลาที่มีการขับ oocyst ออกมาจนมีจำนวนมากพอที่จะนับได้จะแตกต่างกันไปตามชนิดของ coccidia , อายุ 5 วัน และ oocyst จไม่ปรากฏในอุจจาระจนกระทั้ง 3 วัน หลังจากพบอาการนั้น และถ้าหา oocyst ไม่พบให้ตรวจหา merozoite จากอุจจาระที่ป้ายบนสไสลด์ (direct smear) โดยตรงไม่ต้องใช้การเตรียมอุจจาระแบบลอยตัวน้ำเกลือหรือน้ำตาล
การวินิจฉัยโรค
ต้องแยกจากโรค Colibacillosis , TGE , Rotarvirus infection, Strongyloidosis, Clostridiym perfringens type-c infection โดยการพิจารณากลุ่มลูกที่มีอาการท้องเสียในช่วงอายุ 5-8 วันและให้ผลตอบสนองต่อการรักษาน้อย
ในลูกสุกรป่วย อาการท้อเสียในลูกสุกรอายุต่ำกว่า 5 วัน มีมักเกิดจาก E. coli และ TGE ในกรณีท้องเสียที่อายุ 5-15 วัน มักเกิดจากบิดและอาจมีการติดเชื้อชนิดอื่นร่วมด้วยได้ ตรวจหา ooyst จากอุจจาระด้วยวิธีลอยตัวโดยใช้น้ำเกลือ/น้ำตาลอิ่มตัวหรือตรวจหาระยะ merezoite จากอุจจาระป้ายสไลด์
ในซากสุกร ดูวิการที่ชั้นเนื้อเยื่อบุลำไส้เล็ก (jejunum , ileum) มีจุดเลือดออก อุจจาระปนมูกในลำไส้
การรักษา
ในลูกสุกร ซึ่งติดเชื้อ I.suis แล้ว มักให้ผลในหารรักษาไม่ดีเท่าที่ควร การควบคุมโรคควรกระทำดังนี้
1. ใช้ยาฆ่าเชื้อบิดพวก Amprolium , Furazolidone, Monensin อย่างใดอย่างหนึ่ง ผสมอาหารให้แม่ก่อนคลอด 2-3 สัปดาห์ และในลูกที่มีอาการท้องเสีย
2. ทำความสะอาดพื้นคอกด้วยน้ำยาฆ่าเชื้อตามโปรแกรมที่กำหนดอย่างสม่ำเสมอ
3. พ่นโรงเรือนที่พบว่าเป็นบิดด้วยความร้อนจากเปลวไฟ
4. อาบน้ำและพ่นยาฆ่าเชื้อบนตัวแม่สุกรก่อนเข้าซองคลอดโดยใช้ยาฆ่าเชื้อที่มีความเข้มข้นสูง เช่น ammonia เข็มข้น 50 % , Iysol (32 mg/ liter), chlorox 50%
บรรณานุกรม
กิจจา อุไรรงค์, 2530 ; แนวทางการวินิจฉัย รักษา และ ควบคุมโรคสุกร หน้า 296-300.
สุพจน์ เมธิยะพันธ์ , ลัดดา ตรงวงศา, จิรา วายุโชติ , ประทีป เปมะโยธิน. มีนาคม 2534 โรคคอกซิดิโอซิส ในลูกสุกรในประเทศไทย . สัตวเเพทย์สารปีที่ 42 เล่มที่ 1 หน้าที่ 21-37.
Martineau G.P., K. Menard, H . Carabin, A. Villeneuve, G.Du, as. 1994. Strategic Control of Porcine Coccidiosis with Toltrazuril. Proceedings of the 13 th IPVS Congress: 243.
Yrqyhart G.M., J. Armour, J.L. Duncan, A.M. Dunn, F.W. Jennings. 1987. Vet. Parasit: 218-225.
Blood D.C., O.M. Radostits . 1989 . Vet. Med. ; 7 th edition : 993-1001.
Boulanger A., A. De Jeus, De Araujo, E. sogbe, V. Utreta, D. Herrera &G. Pappaterra 1994. Efficacy of Toltrazuril (BAUCOX) in the prevention of coccidial diarrea in piglets in Venezuela. Proceedings of the 13 th IPVS Congress: 258.Baekbo P., J. Christensen, S. Aa Henriksin, K. Nielsen 1994. Attempts to Induced Colostral Immunity Against Lsospora suis Ingections in Piglets. Proceedings of the 13 th IPVS Congress: 224.
Madsen P., Sv. Aa. Henrilsen, K. Lasen. 1994. Prophylactic Treatment of lsospora suis Cossidiosis in Piglets with Toltuazuril in a Special Oral Suapension. Proceedings of the 13 th IPVS Congress: 256-257.
Mundt H.C. 1994. Toltrazuril-a Coccidiocidal Compound against I. suis Infections In Baby Pigs. Proceedings of the 13 th IPVS Congress: 257.
กระทรวงเกษตรและสหกรณ์
กรมปศุสัตว์